نامۀ سرگشادۀ جامعۀ باستان‌شناسی ایران در خصوص نقض حریم مجموعۀ تاریخی-طبیعی کرفتو‎

به نام خدا

جناب آقای دکتر دارابی

قائم‌مقام و معاونت محترم میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی

با سلام و احترام

      چنانکه مستحضرید «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» در استان کردستان نامزد ثبت در فهرست میراث‌جهانی یونسکو شده است. علیرغم پیگیری، هشدار مراجع تخصصی و مردم‌نهاد، انجمن باستان‌شناسی ایران، انجمن غارنوردی و معاونت محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی، در خصوص تعرض به عرصه و حریم محوطۀ باستانی کرفتو توسط کارگاه در حال ساخت بسته‌بندی حبوبات و بوجاری در 700 متری مجموعه، در کمال ناباوری جناب آقای علیرضا ایزدی (مدیرکل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی) در مورخ 10/10/1402 خطاب به آقای منصور مهرزاد (مدیرکل میراث‌فرهنگی کردستان) و رونوشت به آقای نادر زینالی (مدیرکل امور استان‌ها و تشکل‌های مردم‌نهاد) موافقت خود را با ادامۀ ساخت کارگاه فوق اعلام نموده است؛ بنابراین، بدین‌وسیله چند نکتۀ اساسی به شرح زیر در مورد اعلام موافقت در خصوص زیرساخت برای احداث واحد بوجاری آقای برازنده و اشکالات جانمایی کارگاه بسته‌بندی حبوبات و بوجاری در 700 متری «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» جهت پیگیری و دستور اقدام مقتضی اعلام می‌گردد.

1. چنانچه می‌دانید ثبت آثار ملّی و تعیین حریم دو اقدام مکمل برای حفاظت از میراث‌فرهنگی است. با توجه به اینکه تعداد حرائم مصوّب از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۹۸ حدود ۸/۸ درصد آثار ملّی است با استمرار شرایط موجود، حدود ۵۶۸ سال لازم است تا کلیه آثار ثبتی موجود دارای حریم مصوّب گردند که این وضعیت خطر بزرگی در راستای حفاظت از میراث‌فرهنگی است. چرا که توسعه شهری و روستایی رقیب اصلی حفاظت از میراث‌فرهنگی است که تقاضای تخریب آن‌ها را به همراه خواهد داشت.
2. غار کرفتو یک اثر ملّی است و جزو غارهای شگفت‌انگیز و انگشت‌شمار در غرب کشور است که در سال 1318 با شمارۀ 330 ثبت ملّی شده است و دارای حریم ناقص مصوب و متناسب با سال 1377 است. تعیین عرصه و حریم کرفتو محدود به دهانۀ غار بر اساس شرایط و وضع موجود منطقه در سال 1377 بوده که خطر تعارضات در آن زمان کمتر پیش‌بینی شده است. اما به لحاظ اینکه این مجموعه یک اثر طبیعی – تاریخی است و این احتمال می‌رفت که در آینده شاید مسیرها، کانال‌ها و دهلیزهای دیگری با کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شوند یک حریم موقت تعیین و نقطۀ پایانی آن هنوز باز است.
3. این مجموعۀ باستانی شامل غار کرفتو، غار کانی میکائیل، کول تاریکه، مجسمۀ کوره خیاط، مجسمۀ سه کچان، قبرستان تاریخی در ضلع شرقی و جنوبی غار و… است. این اثر باشکوه دارای سبک معماری منحصربه‌فرد و دارای کانال‌ها، مسیرها و دهلیزهای طبیعی ادامه‌دار و اسرارآمیز است که هنوز تعداد زیادی از آن‌ها کشف و شناسایی نشده است. در همین راستا به عقیدۀ اکثر باستان شناسان در صورت ادامۀ بررسی‌های باستان‌شناسی، این احتمال می‌رود که مسیرها و دهلیزهای دیگری کشف شوند و شاید یکی از آن‌ها از مکان کارگاه در حال احداث، سر درآورد.
4. ادارۀ کل میراث آذربایجان غربی، متأسفانه در جهت انکار خطای انسانی و کارشناسی مجموعه، مدام تأکید دارد که کارگاه در حوزۀ استحفاظی آذربایجان‌غربی قرار گرفته و «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» در حوزۀ استحفاظی کردستان و خود را «تافتۀ جدا بافته» می‌داند. در دفاعیات خود بدون در نظر گرفتن ملّی بودن اثر تاریخی – طبیعی و عواقب احداث و توسعۀ ساخت‌وسازهای دیگر در آینده مسیر تعارض و تجاوز در عرصه و حریم یک اثر با ارزش ملّی را که مختص کل کشور و ارزش جهانی‌شدن را دارد، باز می‌کند. تا به این طریق یک مجموعۀ باستانی چند هزارساله را قربانی یک طرح و یک نفر بنماید. حتی در بازدید معاون محترم میراث‌فرهنگی آذربایجان غربی از محوطۀ تاریخی و موقعیت کارگاه احداث شده، ایشان ضمن اظهار تأسف، بیان فرموده که کارشناس ما نباید در نزدیکی چنین اثر شکوهمندی اقدام به صدور بلامانعی می‌کرد، قول مساعد حل مسئله را داده‌اند؛ اما متأسفانه روی کاغذ خلاف گفته‌ها و دیدگاه خود عمل کردند و بیشتر آن را به سمت وزارتخانه سوق دادند. درحالی‌که «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» حدومرز ندارد و هر دو ادارۀ کل استان در قبال آن مسئول هستند.
5. وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی علی‌رغم قول مساعد وزیر محترم میراث‌فرهنگی، در جریان دو بار سفر به استان کردستان به همراه ریاست محترم جمهور، تاکنون احدی از کارشناسان آن حوزه را جهت بررسی موضوع از لحاظ تمامی جوانب از جمله دامنه و عمق غار، مسیرهای کشف نشده، فاصلۀ قبرستان‌های تاریخی ساکنان وقت «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» تا محل کارگاه بوجاری و محوطۀ غار و… نفرستاده است. مثلاً فاصلۀ قبرستان تاریخی ضلع شرقی محوطۀ غار تا محل کارگاه کمتر از 500 متر می‌باشد و این خود یک بحران است.
6. شواهد و نقد رسانه‌های محلی شهرستان تکاب از ادارۀ میراث‌فرهنگی در فروردین‌ماه 1403 راجع به وضعیت اسف‌بار و تخریب پل تاریخی چم بزرگ ]ساروق[ (دوران صفوی) و نحوۀ مدیریت محوطۀ جهانی تخت‌سلیمان نشان می‌دهد که میراث آذربایجان غربی رویۀ بی‌تفاوتی در بحث حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی را در پیش‌گرفته است. پس الزاماً «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» هم برای آن‌ها زیاد حائز اهمیت نیست.
7. چون محوطۀ کرفتو یک اثر ملّی است، ادارة کل میراث آذربایجان غربی بایستی قبل از امضاء نامه با ادارۀ کل میراث کردستان رایزنی و هماهنگی می‌کرد که متأسفانه هیچ سندی دال بر موضوع مذکور موجود نیست.
8.        متأسفانه طبق شنیده‌ها، وزارت میراث‌فرهنگی، با وجود مخالفت گستردۀ مردم،‌ منتقدان و صاحب‌نظران و تذکر نمایندۀ مردم کردستان در مجلس شورای اسلامی به وزیر میراث‌فرهنگی (تصویر 4) و جمع‌آوری امضای دستی مردم شهرستان، بعد از هشت ماه مقاومت مدیرکل و معاونت میراث کردستان به‌واسطۀ سفارش‌های خارج از بدنۀ وزارت خانه، آن‌ها را جهت صدور بلامانعی تحت‌فشار قرار داده و نهایتاً راه‌اندازی یک کارگاه بوجاری که زیاد هم ضروری نیست بر منافع عمومی مملکت ترجیح و نمونۀ آن در جای‌جای کشور از جمله واگذاری دو کاروانسرای جهانی در سمنان، تعارض در بافت تاریخی شیراز و به این طریق انتقادات زیادی موردتوجه وزارت میراث‌فرهنگی شده است.
9. در دفاعیات مالک محترم بوجاری اشاره نموده‌اند که بازۀ فعالیت کارگاه در سال دو ماه است و طبق پیش‌بینی و اظهار خودشان اشتغال‌زایی برای 11 نفر می‌باشد، آیا در یک بازۀ زمانی کوتاه دوماهه ایجاد اشتغال برای 11 نفر امکان‌پذیر است؟ باید پرسید چند لیست بیمه تاکنون برای این 11 نفر رد کرده است؟! بنابراین برای دو ماه فعالیت مصلحت نیست امنیت منطقه را به خطر انداخت. همچنین با ثبت در فهرست میراث‌جهانی دگرگونی که در اقتصاد منطقه از طریق گردشگر ایجاد خواهد کرد با اشتغال 2 ماه کارگاه بوجاری قیاس مع‌الفارق است. از طرفی کارگاه بوجاری ایشان نوعی صنعت وابسته و جز اولویت دهم است و می‌تواند بسته‌بندی را در خانه یا هر جای دیگر هم انجام دهد.
10. مالک کارگاه یکی از کشاورزان عمدۀ منطقه بوده و چندین قطعه زمین کشاورزی در اطراف روستای خود دارند که می‌توانست کارگاه را در یکی از این زمین‌ها یا در یکی از روستاهای اطراف اجرا می‌کرد، چرا اصرار بر اجرا در چنین نقطه‌ای و در فاصلۀ 700 متری «مجموعۀ تاریخی ـ طبیعی غار کرفتو» دارند؟ چه‌بسا که چندین دفعه از طرف مسئولین شهرستان دیواندره و استان کردستان خواهش گردید که از حریم و نزدیکی مجموعۀ تاریخی خارج و در یکی از روستاهای اطراف که حوزۀ دیواندره است، سرمایه‌گذاری نمایند. حتی با اینکه قول واگذاری زمین و امتیازات هم داده شد، باز مالک محترم موافقت نکردند.
11. فاصلۀ دقیق کارگاه از روی سقف دهلیز ضلع شرقی غار (یکی از زیباترین دهلیزهای طبیعی کرفتو) که هنوز کاوش نشده است؛ 700 متر است.
12. چرا ادارۀ کل میراث‌فرهنگی آذربایجان غربی در جلسه‌ای که در مورخ 19/9/1402 به پیشنهاد دادستان محترم عمومی و انقلاب مرکز آذربایجان غربی برگزار گردیده است؛ از کارشناسان استان کردستان جهت ابراز نظرات کارشناسی هر دو استان دعوت به عمل نیاورده است. درحالی‌که بیان می‌دارند که غار کرفتو در حوزۀ استحفاظی کردستان است؛ پس نظرات کارشناسی مجموعۀ میراث‌فرهنگی کردستان ارجح‌تر خواهد بود.
13. کارگاه بوجاری برای ادامۀ روند کار نیاز به مقدار زیادی آب دارد و قطعاً چنین چیزی با حفر چاه امکان‌پذیر خواهد بود؛ آیا از نظر علمی و باستان‌شناسی حفاری با عمق زیاد و در فاصلۀ خیلی نزدیک از یک مجموعۀ تاریخی 5000 ساله مجاز و قانونی است و در آینده چشمۀ طبیعی کرفتو را که هر ساله آب مورد نیاز چندین هزار بازدیدکننده و زمین‌های پیرامون را تأمین می‌کند؛ همچون چشمه‌علی شهر ری دچار مشکل نخواهد کرد؟ (نامه مورخ 13/9/1402 کارشناس و تکنسین منابع آب شهرستان دیواندره تصویر 5).
14. تخریب و دپوی خاک در فضای حدود 5000 متری اراضی ملّی ضلع شرقی کارگاه نشان از ایجاد اعیانی به‌منظور تصرفات محدوده توسط مالک است و فضای قانونی کارگاه طبق مجوز صادره 1000 متر و آن‌هم در زمین کشاورزی خود مالک است. درحالی‌که در جلسه برگزار شده مورخ 19/9/1402 در دفتر دادستان محترم عمومی آذربایجان غربی بدون بازدید کارشناسان آن حوزه، به غیره ملّی بودن اراضی اشاره شده است.
15. با توجه به حریم ناقص مصوّب سال 1377 مجموعۀ تاریخی – طبیعی کرفتو بررسی‌های و کاوش‌های باستان‌شناسی پس از آنکه منجر به کشف شناسایی محوطه چندی شد، نیازمند بازبینی حریم موجود از سوی گروهی خبره زیر نظر پژوهشکدۀ باستان‌شناسی است؛ بنابراین تا اعلام نظر پژوهشکدۀ باستان‌شناسی هرگونه فعالیت عمرانی به‌ویژه طرح بوجاری می‌بایست به حالت تعلیق درآید.
16. اولین اثر ثبت جهانی بعد از انقلاب مجموعۀ میراث‌جهانی تخت‌سلیمان در سال 1382 است؛ بنابراین، در سال 1377 زمانی که حریم مجموعۀ تاریخی – طبیعی کرفتو مصوّب شده، درک درست و دقیقی از مسائل میراث‌جهانی و ضوابط آن وجود نداشته و از آن سال تاکنون که حدود 30 سال می‌گذرد، تغییرات فراوانی دربارة مفاهیم و قوانین این حوزه صورت گرفته است؛ بنابراین، ضروری است با رویکرد ضوابط و مقرراتِ حفاظت از آثار تاریخی که یک امرِ جهانی و به‌روز است، عرصه و حریم این مجموعه هرچه سریع‌تر توسط پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و پژوهشکدۀ باستان‌شناسی مجدد مورد ارزیابی و بازنگری قرار گیرد.

در خاتمه، تمام تلاش مردم،‌ منتقدان و صاحب‌نظران این است که با ورود جنابعالی قانون نانوشتۀ تضاد منافع که مسئولان ذی‌ربط فرصتی را برای فرصت جویان فراهم کرده در اختیار آن‌ها قرار نگیرد و بتوان از میراث و دارایی‌های فرهنگی و تمدنی این سرزمین حفاظت کرد تا به دست نسل آینده برسند.