عزت الله نگهبان
1304-1387 خورشیدی
عزت الله نگهبان، باستان‌شناس سرشناس و بنیان‌گذار موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران، در روز 10 اسفند سال 1304 خورشیدی در اهواز به دنیا آمد. دو سال بیشتر نداشت که پدرش به عنوان نمایندۀ مردم اهواز در مجلس شورای ملی انتخاب شد و همراه خانواده به تهران آمد. وی تحصیلات ابتدایی را در دبستان جمشید جم (که بعدها ایرج خوانده شد) به اتمام رساند. برای دورۀ دبیرستان نخست با گذراندن کنکور وارد مدرسۀ فنی آلمانی (مشهور به مدرسۀ صنعتی) در تهران شد و در رشتۀ مهندسی برق و مکانیک ثبت نام کرد. پس از یکسال تحصیل در این رشته، با اعلام بسته شدن مدارس خارجی توسط وزارت معارف وقت، وارد دبیرستان فیروز بهرام شد و تحصیلات متوسطه را در این مدرسه به پایان برد. در سال 1328 در رشتۀ باستانشناسی از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی گرفت و یک سال بعد برای ادامۀ تحصیل راهی آمریکا شد. وی پس از یادگیری تکمیلی زبان انگلیسی در دانشگاه میشیگان، در سال 1329 وارد موسسۀ شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو شد و درسال 1333 با دفاع از رسالۀ خود با عنوان «سیر سفال نخودی رنگ در خوزستان» زیر نظر و راهنمایی دونالد مک کان موفق به اخذ درجۀ کارشناسی ارشد از این دانشگاه گردید. نگهبان در طول اقامتش در شیکاگو، با همسرش «میریام لویس میلر» که دانشجوی رشتۀ کتابداری بود آشنا شد و ازدواج کرد.
پس از بازگشت به ایران، کلنل علینقی وزیری از اساتید دورۀ کارشناسی او، به وی پیشنهاد تدریس در دانشگاه تهران را می‌دهد که با استقبال نگهبان و موافقت دکتر علی اکبر سیاسی رئیس دانشکدۀ ادبیات مواجه می‌شود. با موفقیت در آزمون کتبی و مصاحبه، نگهبان با درجۀ دانشیار پایه 1 به استخدام دانشگاه تهران درآمد و دانشگاه شیکاگو نیز مدرک وی را معادل دکتری ارزشیابی کرد. درسال 1345 نیز با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه تهران به درجۀ استادی ارتقا یافت. از سال 1346 تا 1356، دکتر نگهبان مدیریت گروه باستانشناسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران را به عهده داشت. وی درسال 1336 طرح تاسیس “موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران” را پیشنهاد داد که با موافقت و پشتیبانی کلنل وزیری، موافقت دکتر سیاسی رئیس وقت دانشکدۀ ادبیات و پیگیری‌های مستمر خود او و علی رغم بودجۀ اندک دانشگاه، در نهایت با موافقت دکتر احمد فرهاد رئیس دانشگاه تهران عملاً در سال 1338کار خود را آغاز کرد و دکتر نگهبان تا سال 1356 عهده دار ریاست آن بود. او در سال 1354 به ریاست دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران منصوب شد و تا زمان بازنشستگی خود در سال 1357 در این سمت باقی ماند.
نگهبان در طول فعالیت علمی خود در زمینۀ باستانشناسی گامهای مهم و اثرگذار بسیاری برداشت:
تغییر ساختاری اردوهای علمی دانشجویی: تا زمان تدریس دکتر نگهبان هیچ برنامه‌ای برای آموزش میدانی دانشجویان باستانشناسی وجود نداشت و تنها برنامۀ میدانی اردوهای علمی بودند که برای دانشجویان در نظر گرفته می‌شد و از آنجایی‌که این اردوها –که بیشتر تفننی بودند- در روزهای تعطیلات نوروز برگزار می‌شد، استقبال چندانی از آنها صورت نمی‌گرفت و دانشکده هزینۀ آن را صرف امور دیگری می‌کرد. او برای نخستین بار مسیرهای بازدید اردوها را که معمولا اصفهان و شیراز بود، به بررسی و بازدید آثار باستانی کمتر دیده شده در سایر نقاط کشور هدایت کرد.
تاسیس موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران: دومین گام اساسی او – همانطور که ذکر شد- بنیادگذاری موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران بود که از ارائۀ طرح در سال 1336 تا آغاز به کار عملی آن در سال 1338 نزدیک دو سال به طول انجامید. نخستین فعالیت این موسسه شرکت در برنامۀ بررسی و حفاریهای باستانشناسی موسسۀ شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در منطقۀ شاه‌آباد و ماهیدشت کرمانشاه به سرپرستی رابرت بریدوود در سال 1338 بود. این هیئت در سال 1339 و در پایان کار، کلیۀ وسایل و تجهیزات خود را به موسسۀ باستانشناسی اهدا نمود.
دعوت از باستان‌شناسان مطرح دنیا برای کار در ایران: دکتر نگهبان با دعوت از بریدوود، کارلوفسکی و کالدول، نقشی اساسی در گشودن فصلی جدید و علمی در باستانشناسی پیش از تاریخ ایران ایفا کرد.
کاوش در مارلیک؛ نخستین کاوش مشترک با ادارۀ کل باستانشناسی: کاوشهای باستانشناسی در مارلیک (چراغعلی تپه) رودبار، نخستین همکاری مشترک ادارۀ کل باستانشناسی و موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران محسوب می‌شود که بدون شرکت باستان‌شناسان خارجی و به سرپرستی دکتر نگهبان به مدت 14 ماه انجام گرفت.
کاوشهای هفت تپۀ خوزستان: کاوشهای هفت تپۀ خوزستان علیرغم کارشکنی‌های فرانسویان و شخص رومن گیرشمن که مایل به حفاری در آنجا بود، در سال 1344 به سرپرستی نگهبان انجام گرفت.
تلاش برای تصویب قطعنامه محکوم نمودن قاچاق و فروش اشیای عتیقه: دکتر نگهبان همواره یکی از سرسخت ترین مدافعان برنامههای منظم کردن فعالیتهای مربوط به باستانشناسی بود و برخی وی را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانستند. در پنجمین کنگرۀ بین‌المللی باستانشناسی و هنر ایران در سال 1347، دکتر نگهبان، نقشی اساسی در تصویب قطعنامه‌ای در محکوم نمودن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت. افزون بر این، در سمت مشاور فنی باستانشناسی در ادارۀ باستانشناسی وقت، سهم عمده‌ای در جلوگیری از برخی فعالیتهای غیر قانونی در زمینۀ خرید و فروش و قاچاق اشیای باستانی به خود اختصاص داد.
تاسیس نخستین پایگاه مستقل دائمی کاوش برای دانشجویان دانشگاه تهران: به اعتراف بیشتر باستان‌شناسان ایرانی، مهمترین سهم دکتر نگهبان در پیشبرد باستانشناسی کشور، ایجاد کارگاه دائمی در دشت قزوین برای فعالیتهای باستانشناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه است. وی در زمستان سال 1348 موفق به کسب مجوز و بودجۀ لازم برای تعمیر کاروانسرای مخروبۀ “محمد آباد خره” در قزوین شد. این مکان سپس به کانونی برای پژوهشهای مستمر و درازمدت باستانشناختی دانشگاه تهران تبدیل شد که در آن دانشجویان، با شرکت در انواع فعالیتهای میدانی، جهت آموزش باستانشناسی کشور در آن شرکت میکردند. این برنامۀ پیشرو تا به امروز نیز در همین مکان ادامه دارد.
تحول نظام آموزشی دانشجویان باستانشناسی: دکتر نگهبان در تابستان سال 1349 پیشنهادی را در گروه باستانشناسی دانشگاه تهران مطرح کرد که به موجب آن دروس عملی الزامی برای دورۀ کارشناسی و کارشناسی ارشد در برنامههای درسی دانشجویان باستانشناسی گنجانده می‌شد، به طوری‌که بدون گذراندن این دروس هیچ دانشجویی فارغ التحصیل شناخته نمیشد. اولین گروه دانشجویان باستانشناسی و تاریخ هنر برای کارآموزی در ترم اول سال تحصیلی 50-1349 در بررسی و حفاری دشت قزوین شرکت نمودند که این برنامه بدون وقفه تا سال تحصیلی 59-1358 ادامه داشت.
دکتر نگهبان در سال 1357 از دانشگاه تهران بازنشسته شد و به فیلادلفیا نقل مکان کرد. وی فارغ از برنامۀ تدریس و امور اداری، تا آخر عمر اوقات خود را به چاپ گزارش نهایی فعالیتهای باستانشناختی اختصاص داد، به ویژه نتایج کاوشهای باستانشناختی در چراغعلی تپه مارلیک، تپه زاغه دشت قزوین، هفت تپه خوزستان و نیز مروری بر 50 سال باستانشناسی ایران از جمله شاخص‌ترین کارهای علمی او به شمار می‌روند. علاوه بر شرکت، ارائه مقاله و سخنرانی در دهها همایش داخلی و بین‌المللی، از وی نوشته‌های زیادی در قالب گزارش، مقاله و یادداشت به زبان فارسی و انگلیسی برجای مانده است. در دورۀ مدیریت ایشان در گروه باستانشناسی و موسسۀ باستانشناسی، «مجلۀ تخصصی مارلیک»در دو شماره منتشر شد که شمارۀ سوم آن با نام «کند و کاو» بعدها هم چاپ شد اما پس از آن به کلی تعطیل شد. به خاطر نقش بسیار مهم و تاثیرگذار نگهبان در تاریخ تحولات و ساختار باستانشناسی ایران از او در میان باستان‌شناسان ایرانی به عنوان “پدر باستانشناسی ایران” یاد می‌شود.
دکتر نگهبان در 16 بهمن 1387 پس از طی دورهای چند ساله از عوارض بیماری ناشی از تصادف، در آمریکا درگذشت. جامعۀ باستانشناسی ایران یاد نگهبان را گرامی میدارد و با یادآوری زحمات ایشان، همه را به اندیشه و تحلیل دوبارۀ تحولات باستانشناسی در ایران دعوت می‌کند.
© Society for Iranian Archaeology
جامعه باستانشناسی ایران
