باستان‌شناسی و پزشکی قانونی: چشم‌اندازی نو برای باستان‌شناسی در ایران

شنبه ۱۲ اسفند ماه ۱۳۹۱

باستان‌شناسی و پزشکی قانونی: چشم اندازی نو برای باستان‌شناسی در ایران

کریم علیزاده
عضو هیات مدیره جامعه باستان شناسی ایران

باستان‌شناسی در مقایسه با بسیاری از دانش‌ها، چه در جهان و چه در ایران، از قدمت کمی برخوردار است. اما در همین مدت کوتاه و از میانه سده نوزدهم میلادی تاکنون، دچار تحولات بسیار و گاهی بنیادین شده است. خود باستان¬ شناسان اذعان دارند که تئوری¬ ها و روش‌هایی که در باستان‌شناسی استفاده می¬ کنند اغلب از دیگر دانش‌ها گرفته شده است. اما شاید کمتر بدانیم و یا پیگیری کرده باشیم که نتایج و پیامدهای مطالعات باستان شناسی در کدام دانش¬ ها، در چه زمینه¬ ها، کجاها و چگونه مورد استفاده قرار می¬گیرد. بطور مثال همه می¬ دانیم که روش¬ هایی که در پزشکی قانونی معمول هستند، از قبیل: سی.تی.اسکن (CT Scan)، مطالعات دی.ان.ای (DNA)، اشعه ایکس (X-ray) و غیره در مواقع لزوم و گاهی در باستان¬ شناسی نیز برای مطالعه اسکلت¬ ها و گورهای باستانی استفاده می¬شوند. در واقع باید گفت که دیرزمانی است از روش¬ های پزشکی قانونی در باستان¬ شناسی استفاده می¬شود.
اما جالب است که بدانیم اخیراً و از یکی دو دهه پیش تاکنون روش¬ ها، مهارت¬ ها و تکنیک¬ های باستان¬ شناختی هم در خدمت جستجوها و تحقیقات پزشکی قانونی قرار گرفته است. تیم¬ های باستان¬ شناسی در مناطق مختلفی از جهان و در موارد بسیاری از پژوهش¬ ها و تفحص¬ های پزشکی قانونی (چه حوادث و بلایای طبیعی و چه غیرطبیعی) توسط نهادهای بین المللی و ملی به خدمت گرفته می ¬شوند. نهادهای قانونی و رسمی از تیم ¬های باستان¬ شناسی در موارد بسیاری بهره برده¬ اند که از آن جمله می¬ توان به موارد زیر اشاره کرد: تحقیقات سازمان ملل پس از جنگ¬ های بالکان در بوسنی و هرزه گوین و کرواسی، تحقیقات درباره جنایات و قتل عامی که در کشور رواندا در دهه نود میلادی صورت گرفت، تحقیقات پس از واقعه ۱۱ سپتامبر در امریکا، سونامی جنوب و جنوب شرق آسیا در سال ۲۰۰۴ و موارد بسیاری از این دست ¬اند.امروزه استفاده از روش¬ های باستان¬ شناختی در پزشکی قانونی به قدری فراگیر شده که در دانشگاه¬ ها تبدیل به گرایشی علمی شده و در دپارتمان¬ های باستان -شناسی و انسان¬ شناسی در دانشگاه¬ های غرب و حتی برخی کشورهای آمریکای لاتین تدریس می¬شود.
باستان ¬شناسی قانونی (Forensic Archaeology) چیست؟ اگر بخواهیم بطور خلاصه باستان¬ شناسی قانونی را تعریف کنیم باید گفت که باستان¬ شناسی قانونی در واقع «به کارگیری و بهره بردن از روش¬ها، تکنیک¬ها و مهارت¬ های باستان¬ شناختی در تحقیقات پزشکی قانونی» است. روش¬ها و تکنیک¬ های باستان¬ شناختی که در پزشکی قانونی به کارگرفته می¬شوند طیف وسیعی دارند. این روش¬ ها از روش¬ های جستجو برای شناسایی/مکان¬ یابی گرفته تا روش¬ های کاوش، ثبت و ضبط مدارک و شواهد، مطالعه داده¬ ها و حتی مهارت¬ های باستان¬ شناسان در تفسیر داده را نیز شامل می¬شود. علاوه بر این، باستان¬ شناسان در تنظیم گزارش¬ های نهایی به مراجع قانونی و قضایی نیز نقش پررنگی دارند.
روش¬ ها و تکنیک¬ هایی که باستان¬ شناسان برای جستجو و شناسایی محوطه های باستانی بکار می¬ برند، در طول یک سده اخیر به قدری پیشرفت کرده و به قدری دقیق¬تر و تخصصی¬ تر شده که برای یافتن و شناسایی گورهای انفرادی و گورهای دسته جمعی در تحقیقات پزشکی قانونی نیز بکارگرفته می¬شوند. مهارت¬ ها و روش¬هایی که باستان¬ شناسان برای ثبت و ضبط یافته¬ ها و داده¬ های باستانی بکار می¬برند به چنان سطحی از دقت رسیده که از همان روش ¬ها می¬ توان برای نمونه¬ برداری¬ ها، ثبت و ضبط مدارک و شواهد مرتبط با کشته¬ شدگان در اثر حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی نیز استفاده کرد. همچنین، منطق علمی و روش¬ های استنباط علمی که در باستان¬ شناسی برای تفسیر داده¬ ها بکار می¬رود، در تفسیر شواهد و مدارک مرتبط با کشته¬ شدگان نیز بکار گرفته می¬شود که در نهایت در تهیه گزارش¬ ها برای مراکز قضایی و دادگاه¬ ها بسیار مفید واقع می¬ شوند و از این نظر قضات را در صدور احکام یاری می¬کنند.
باستان¬ شناسی قانونی چگونه فعالیتی است؟ در واقع باستان¬ شناسان قانونی کسانی هستند که تحصیلات خود را در باستان¬ شناسی گذرانده¬ اند ولی تمرکز مطالعاتی آنها در مطالعات پزشکی قانونی بوده و در مطالعه بقایای انسانی مهارت پیدا کرده¬ اند. اینان پس از فارغ التحصیل شدن در مقاطع مختلف بویژه فوق لیسانس و دکتری، این توانایی و مهارت را دارند که در مواقع لزوم و به تشخیص مراجع و نهادهای مربوط از جمله نهادهای قضایی، پلیس، اداره آگاهی، هلال احمر/صلیب سرخ و غیره به تحقیقات پزشکی قانونی کمک کنند و مهارت¬ های خود را در این زمینه، برای هر چه بهتر شدن و دقیق¬تر شدن چنین تحقیقاتی به کار گیرند. باستان¬ شناسان قانونی در قالب تیم¬ های کوچکی به تیم¬ های بزرگتری از پژوهشگران که توسط نهادهای بین المللی و ملی تشکیل می¬ شوند، می¬ پیوندند یا به خدمت گرفته می¬ شوند.
اهمیت و ضرورت باستان¬ شناسی قانونی چیست؟ بسترسازی برای بهره بردن از این شاخه جدید در باستان¬ شناسی در تحقیقات پزشکی قانونی جوانب مختلفی اهمیت دارد و می¬ تواند برای جامعه معاصر ایران بسیار مفید باشد. ولی بطور خلاصه شاید بتوان گفت که اهمیت و کارکرد باستان¬ شناسی قانونی دوگانه است. بهره¬ گیری از باستان¬ شناسی قانونی هم برای نهادهای قانونی و مراجع قضایی می¬ تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد و هم برای دانشگاه¬ ها و باستان¬ شناسان. برای نهادهای قانونی و مراجع قضایی از این جهت مهم و مفید است که مهارت¬ های باستان¬ شناسان می¬ تواند در دقیق¬تر و قابل اتکاتر شدن گزارش¬ های قضایی و رسمی کمک کند و نیز به تسهیل صدور احکام در مراجع قضایی و یا تصمیم گیری مقامات و مسئولین در هنگام حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی بیانجامد. از یک سوی، روش¬ ها و مهارت¬ های باستان¬ شناسان می¬ تواند در شناخت و بازسازی وقایع پیش از حادثه، بازسازی وقایع و شرایطی که منجر به مرگ می¬ شوند، شناخت وقایع پس از حادثه و حتی در شناسایی مظنونین و مجرمین احتمالی بسیار مفید باشد. از سوی دیگر، باستان¬ شناسان و فارغ التحصیلان باستان¬ شناسی قانونی می¬ توانند از موقعیت¬ های شغلی و فعالیت بیشتر و از نقش اجتماعی بیشتری برخوردار باشند. دانشگاه¬ ها با سرمایه¬ گذاری اندکی می¬ توانند بدین صورت چشم انداز فعالیت¬ های پس از فارغ التحصیلی دانشجویان باستان¬ شناسی را روشن¬ تر و گسترده تر کنند.
بدیهی است که دقت بیشتر در تحقیقات منجر به سرعت کمتر و کندتر شدن روند تحقیقات می¬شود. اما همه می¬ دانیم که دقت کم، ثبت و ضبط ناقص، عدم استفاده از روش¬ ها و تکنیک¬ های علمی در گردآوری مدارک و شواهد می¬ تواند به نتایج، احکام و تصمیم¬ گیری¬ های نادرست و چه بسا فاجعه¬ بار بیانجامد. نهادهای قانونی و دولتی به جای استفاده از افراد فاقد مهارت¬ های لازم و غیرکارشناس برای شناسایی و کشف اجساد و مدارک مرتبط با آنها، در مورد وقایعی چون زلزله، سیل و سایر بلایای طبیعی و حتی غیرطبیعی مانند سانحه سقوط هواپیما و غیره می¬توانند با بکارگیری باستان¬ شناسان موجب پیشرفته¬ تر شدن و دقیق¬تر شدن تحقیقات خود شوند. یک نمونه خوب و ملموس در این رابطه مثال می¬ زنم. همه می¬ دانیم که سال¬های سال از پایان جنگ تحمیلی علیه کشورمان می¬گذرد ولی هنوز وضعیت مناطق جنگی طوری است که نیاز به انجام تحقیقات برای شناسایی گورهای احتمالی، بویژه گورهای دسته جمعی، وجود دارد. به¬ جای افراد فاقد مهارت¬ های لازم یا سربازان غیرکارشناس، باستان¬ شناسان می¬ توانند در چنین عرصه¬ هایی به کمک نهادهای قانونی و مراجع مربوط بیایند و مهارت¬ های خود را در کشف، شناسایی و گردآوری مدارک و شواهد به کار بگیرند. بی¬ شک با به¬ کارگیری مهارت¬ های باستان¬ شناسی قانونی در مناطق جنگی سابق، می¬ توان به گستره و عمق آگاهی¬ هایمان درباره وقایع جنگ تحمیلی افزود. باستان¬ شناسان در چنین عرصه¬ هایی نه تنها به عنوان شهروندان و هموطنان بلکه به عنوان کارشناس و متخصص می¬ توانند حضوری پررنگ¬ تر داشته باشند.
باستان¬ شناسی علاوه بر اینکه با تحقیقات خود بر روی جوامع گذشته موجب توسعه فکری و فرهنگی جامعه بشری می¬شود، در عرصه¬ های مختلفی از جمله پزشکی قانونی می¬ تواند در خدمت نیازهای ضروری و بلافصل جامعه معاصر نیز قرار گیرند. در اینجا مقصود آن نیست که پیشنهاد کنیم مسیر دانش باستان¬ شناسی را تغییر داده و آن را به پزشکی قانونی سوق دهیم، بلکه هدف معرفی شاخه و گرایشی جدید در باستان¬ شناسی است که می-تواند بطور مستقیم در خدمت حل مشکلات و معضلات اجتماعی در عصرحاضر باشد. دانش باستان¬ شناسی چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی و روش شناختی از کلیشه¬ های ذهنی ما بسیار فراتر رفته و کارکردهای آن نیز دچار تحولات بسیاری شده است.