از بسیاری از محوطه‌های دوران اسلامی، چه از حفاری‌ها و چه از بررسی‌های سطحی، ظروف سفالی با دیوارۀ ضخیم یافت می‌شوند که اغلب به شکل کروی-مخروطی هستند. این ظروف با اسم فقاع شناخته می‌شوند و کاربرد آنها همیشه در هاله‌ای از ابهام بوده است. نمونه‌های سالم از فقاع‌ها در موزه‌های چندی قابل مشاهده هستند. مطالعات و آزمایش‌هایی که در گذشته روی فقاع انجام شده بود نشان می‌داد که این ظروف احتمالا برای مصارف متعددی به کار رفته یا کاربردهای متعددی داشته‌اند. از جمله کاربردهایی که برای فقاع‌ها پیشنهاد شده بود می‌توان به منظور مصرف و نوشیدن آبجو، نگهداری جیوه، روغن و یا مواد دارویی برای مقاصد پزشکی اشاره کرد
تعدادی از این فقاع‌ها در سال‌های بین 1961-1967 از لایه‌های تخریب شده و در حفاری‌های محوطه‌ای معروف به باغ ارمنی در شهر بیت المقدس کشف شده بودند که در آن کاخ شاهی دوران جنگ‌های صلیبی هم قرار دارد. قدمت آنها را مربوط به سده‌های 12-13 میلادی و همزمان با دوره مملوک‌ها می‌دانند. اخیرا مطالعات آزمایشگاهی و بینارشته‌ای متعددی روی ته نشست‌های باقی مانده روی سطح داخلی این ظروف انجام شده است که نتایج جالب توجهی در پی داشته است. این آزمایش‌ها تایید کرده‌اند که فقاع‌ها برای مصارف مختلفی از جمله برای نگهداری روغن، بعضی برای نگهداری دارو و … استفاده می‌شده‌اند اما نوعی از این فقاع‌ها در درون خود بقایای مواد شیمیایی، اشتعال زا و منفجره داشته‌اند و احتمالا به عنوان سلاح منفجره یا نارنجک دستی از آنها استفاده می‌شده است
گزارش‌های تاریخی حاکی از این است که در دورۀ جنگ‌های صلیبی، از این ظروف سفالی به سنگرهای صلیبیون پرتاب می‌شده که صدای مهیب و جرقه‌های نورانی تولید می‌کرده است. بعضی پژوهشگران قبلا مطرح کرده بودند که فقاع‌ها در داخل خود پودر سیاهی داشته‌اند و به عنوان نارنجک از آنها استفاده می‌شده است. پژوهشگران پیش از این نیز پیشنهاد داده بودند که پودر سیاه منفجره ابتدا در چین ابداع شده بود و تا سدۀ 13 میلادی به خاورمیانه و اروپا رسیده بود. این مسئله هم ذکر شده بود که شاید مواد منفجره حتی زودتر و حدود سده‌های 9-11 میلادی به خاورمیانه راه یافته است اما تحقیقات جدید روی فقاع‌های کشف شده از بیت المقدس نشان می‌دهد که در داخل آنها پودر سیاهی وجود نداشته و موادی منفجره درون آنها ساخت بومی بوده است. بعضی از فقاع‌ها حتی با استفاده از صمغ مهروموم شده بوده‌اند
نشریۀ PLOS ONE مقالۀ این پژوهشگران را به تازگی منتشر کرده است که از لینک زیر می‌توانید ببینید و بخوانید
دسترسی به این مقاله برای همگان رایگان و آزاد است
https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0267350#abstract0
Department of Anthropology, Grand Valley State University ،کریم علیزاده
©Society for Iranian Archaeology جامعۀ باستان‌شناسی ایران
